Vẫn nhiều kẽ hở để lách

Sau Quyết định 187, Nghị định 54 và Nghị định 55/2007/NĐ - CPlà Nghị định 84/2009/NĐ - CP về kinh doanh xăng dầu có hiệu lực từ ngày 15/12/2009. Nghị định ra đời được coi là bước tiến lớn trong việc quản lý thị trường xăng dầu khi cơ chế giám sát minh bạch hơn và tạo sự chủ động cao hơn cho doanh nghiệp theo cơ chế thị trường song không thể thiếu bàn tay hữu hình của Nhà nước.

Gần đây cho thấy có sự thỏa hiệp giữa các cơ quan quản lý Nhà nước với các doanh nghiệp độc quyền xăng dầu khi khẳng định cơ chế mới về quản lý giá xăng dầu. Theo đó, chấp nhận mức giá hiện tại sau cú sốc tăng giá tháng 3/2011 như giá nền, gốc để so sánh và cho phép doanh nghiệp chủ động tăng, giảm giá xăng dầu theo sát động thái giá thị trường thế giới khi mức điều chỉnh không quá 5% giá gốc đó, còn nếu vượt mức trên thì làm phương án trình cơ quan chức năng Nhà nước xem xét, phê duyệt… Đồng thời, giãn cách điều chỉnh không ngắn hơn 3 tháng/lần thay vì 10 ngày/lần nhưquy định trong Nghị định 84, được coi là quá dày và dễ(dù chưa khi nào) bị doanh nghiệp lợi dụng.

Tuy nhiên, bất cập là ở chỗ, doanh nghiệp dễ dàng xé nhỏ mức tăng giá dưới 5% như kiểu quản lý giá sữa vẫn tồn tại trong thời gian qua. Hơn nữa, chưa có cơ chế giám sát và chế tài buộc doanh nghiệp hạ giá khi giá thế giới giảm nhanh và sâu. Ngoài ra, điều khiến dư luận khó hiểu là chưa có kiểm toán giá xăng dầu, thậm chí chưa có cả việc minh bạch và công khai hóa các chỉ số thành phần giá xăng dầu (dù Petrolimex gần đây đã đưa cách tính giá xăng dầu lên trang thông tin điện tử chính vàBộ Công Thương từ 1/3/2011 đã đưa lên tờ tin Thị trường hàng ngày cách tính toán về giá cơ sở…) giúp cho các nhà khoa học, quản lý biết rõ giá cơ sở tại từng thời điểm. Tuy nhiên, cũng phải nói thêm là đây là mức giá cơ sở được tính trên quy định của Nghị định 84, và các yếu tố đầu vào đều do các cơ quan Nhà nước ban hành, chứ không phải giá vốn của doanh nghiệp. Giá vốn có thể cao hơn hoặc thấp hơn xoay quanh giá cơ sở đó, phụ thuộc vào việc ký kết thỏa thuận với nhà cung cấp và thời điểm giao hàng. Chính sự thiếu minh bạch cơ cấu giá xăng dầu này là nguyên nhân giải thích cho điều khó giải thích nhất là dù giá lên hay xuống thì doanh nghiệp đầu mối nhập xăng dầu luôn kêu lỗ, cơ quan chức năng thì luôn chịu cảnh "trên đe dưới búa", ngân sách Nhà nước thất thu và người tiêu dùng thì cắn răng chịu đựng vì không còn lựa chọn nào khác.

Giá xăng dầu và uy tín, hiệu quả quản lý nhà nước

Phải chăng tất cả lợi lộc do độc quyền xăng dầu đều rơi vào túi các đại lý dù là tính chất Nhà nước hay tư nhân thì cũng độc quyền không kém và đang ngày càng mở rộng trên phạm vi cả nước. Theo Bộ Công Thương, Tổng Công ty dầu Việt Nam - PVOil hiện chiếm 25%, Saigon Petro chiếm 8%, còn Petrolimex chiếm khoảng 55% thị trường xăng dầu cả nước (các vùng có cạnh tranh cao như Hà Nội hoặc TP Hồ Chí Minh thì thị phần của Petrolimex chỉ trên dưới 40%, còn ở các vùng như Sơn La, Lai Châu, Tây Nguyên thì thị phần gần như 100%); trong đó 30% thị phần của Petrolimex là bán buôn cho các doanh nghiệp, khoảng trên 25% tự bán thông qua hệ thống 1.995 cây xăng của mình, chiếm khoảng gần 20% trong tổng số 10.000 cây xăng trên toàn quốc.

Rõ ràng là, một cơ chế giá xăng, dầu còn nhiều lúng túng và rối, kiểu "lưỡng tính". Muốn có giá cả thị trường trong cơ chế không có cạnh tranh thị trường thì muốn hay không cũng tất yếu không chỉ là tác nhân thực tế và tiềm tàng làm méo mó giá cả, đe dọa lạm phát và bất ổn kinh tế vĩ mô cũng như vi mô, mà còn gây cảnh đục nước béo cò, tăng nhanh, giảm chậm, tăng thực còn giảm hình thức và giảm sút sức hấp dẫn, lành mạnh của môi trường đầu tư và làm chậm lại quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường.

Một khi cơ chế quản lý giá xăng dầu không ổn định và thị trường hóa giá xăng dầu chưa thực sự minh bạch cũng có nghĩa là hiệu quả quản lý nhà nước đối với giá xăng dầu nói riêng, giá cả thị trường và nền kinh tế vĩ mô nói chung đang chưa đạt yêu cầu đề ra.

Hơn nữa, khi có sự thay đổi đến chóng mặt của động thái chính sách quản lý theo hướng không thể dự báo được; đặc biệt là, khi mà cơ chế quản lý vừa được thông qua, nhưng không được thực thi đầy đủ, dễ dàng bị gác lại hay điều chỉnh bởi những giải thích đơn phương, tùy tiện, những nhân danh lợi ích quốc gia thiếu căn cứ pháp lý minh bạch, đầy đủ, thì còn có nghĩa là uy tín và hiệu lực quản lý nhà nước đã, đang và sẽ còn bị tổn thương.n

Dù công nhận là giá xăng dầu trên thị trường thế giới đã giảm gần một tháng nay nhưng Liên bộ Tài chính - Công Thương vẫn quyết định giữ nguyên giá bán lẻ xăng dầu, thay vì giảm giá như đa số người dân kỳ vọng. Bên cạnh đó, các mức thuế suất mặt hàng xăng dầu cũng sẽ được giữ nguyên. Theo Bộ Tài chính, tính bình quân giá mặt hàng xăng dầu trên thị trường thế giới từ ngày 10/6 - 7/7/2011, giá dầu thô giảm 4,95%, giá xăng giảm 0,96%, dầu diêzen giảm 0,52%, dầu hoả giảm 0,84%, riêng dầu madut tăng 0,91%. Tuy nhiên, trong những ngày gần đây, giá mặt hàng xăng, dầu thế giới đã tăng trở lại, đặc biệt là phiên giao dịch ngày 7/7/2011, giá dầu thô WTI đã tiến sát mức 99 USD/thùng, các mặt hàng xăng, dầu thành phẩm cũng tăng tương ứng. Theo nhiều dự báo giá xăng, dầu có nhiều khả năng tăng trong thời gian tới.